ΙΑΤΡΙΚΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ
Κοινωνική διάσταση:
Ο θεσμός της παρένθετης μητρότητας αντικατοπτρίζει την ανάγκη της γυναίκας να αποκτήσει παιδί, ανεξάρτητα από την ηλικία της και τις συνθήκες της ζωής της και στηρίζεται στην αξία του αλτρουισμού. Και αυτό διότι μία γυναίκα προσφέρει το κορμί της για να κυοφορήσει το τέκνο ενός άκληρου και ιατρικά ανίκανου να αποκτήσει τέκνα ζευγαριού. Σήμερα, λόγω της αύξησης των προβλημάτων υπογονιμότητας και στα δύο φύλα, του καθημερινού άγχους και των πιεστικών συνθηκών διαβίωσης, η παρένθετη μητρότητα παρέχει λύση στην ζωτική ανάγκη της αναπαραγωγής.
Ο θεσμός αυτός δεν έχει τύχει κοινής αποδοχής σε όλες τις χώρες του κόσμου. Όπως κάθε θεσμός του οικογενειακού δικαίου άπτεται όχι μόνο των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών, αλλά και θρησκευτικών αντιλήψεων που άλλοτε συνηγορούν στην εφαρμογή του και άλλοτε την απαγορεύουν. Επί παραδείγματι στην Ουκρανία εφαρμόζεται ήδη και επιφέρει σημαντικά έσοδα στο Ουκρανικό κράτος, καθώς το συνολικό κόστος του πακέτου παρένθετης μητρότητας ανέρχεται στα 34.950 Δολάρια ΗΠΑ. Στην Ιταλία, στην Αυστρία, στην Αυστραλία, στην Ισπανία και στην Κίνα απαγορεύεται, στην Ολλανδία και στο Βέλγιο εφαρμόζεται με ασαφές νομοθετικό πλαίσιο, στις ΗΠΑ και στη Γαλλία επιτρέπεται με αυστηρούς όρους, αν και στην τελευταία αντιμετωπίζει την σθεναρή αντίσταση σωματείων για την προστασία της οικογένειας. Στις Ινδίες, στο Νεπάλ και το Πακιστάν εφαρμόζεται κατά κόρον. Στην Ελλάδα και στη Μεγάλη Βρετανία υπάρχει σαφής και ρητή νομοθετική πρόβλεψη. Μέχρι σήμερα εκτιμάται ότι οι παρένθετες μητέρες υπερβαίνουν τις 500 ετησίως σε όλο τον κόσμο.
Νομοθετικό πλαίσιο στην Ελλάδα:
Σε συνταγματικό επίπεδο, το δικαίωμα της αναπαραγωγής βρίσκει την κατοχύρωσή του στο άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο ο κάθε ένας έχει δικαίωμα να αποκτήσει απογόνους σύμφωνα με τις επιθυμίες του ως στοιχείο ανάπτυξης της προσωπικότητάς του. Συνεπώς, η προσφυγή στις ιατρικές μεθόδους που προβλέπονται από το νόμο για να αποκτηθούν τέκνα, εντάσσεται στο προστατευτικό πεδίο του Συντάγματός μας, αρκεί η άσκηση του δικαιώματος αναπαραγωγής να μην προσκρούει σε δικαιώματα άλλων, να μην παραβιάζει το Σύνταγμα και να μην προσβάλει τα χρηστά ήθη.
Για την υιοθέτηση του θεσμού αυτού στην χώρα μας ελήφθησαν υπόψη το Σύνταγμα και η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης του Οβιέδο του 1997 για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη βιοιατρική που κυρώθηκε στην Ελλάδα με το ν.2619/1998.
Η χώρα μας διαθέτει ένα από τα αρτιότερα και προοδευτικότερα νομοθετικά πλαίσια στην Ευρώπη. Με τους νόμους 3089/2002 και 3305/2005 επιτρέπεται η ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (Ι.Υ.Α.), εκφάνσεις της οποίας είναι τεχνητή σπερματέγχυση και η εξωσωματική γονιμοποίηση και μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων.
Το ανωτέρω νομοθετικό πλαίσιο καθορίζει τον τρόπο εφαρμογής, το πλαίσιο των σχετικών επεμβάσεων, τις τεχνικές που μπορεί να χρησιμοποιηθούν, τις προδιαγραφές των μονάδων, τις προϋποθέσεις για τα ζευγάρι και την παρένθετη μητέρα κλπ.
Απευθύνονται κατ’ εξοχήν σε γυναίκες που αδυνατούν να κυοφορήσουν, όπως γυναίκες που έχουν υποστεί υστερεκτομή, που έχουν υποβληθεί σε ακτινοβολία ή χημειοθεραπεία, που πάσχουν από χρόνιες παθήσεις, που έχουν ορμονικές δυσλειτουργίες, νεφρική ανεπάρκεια, καρδιακές παθήσεις, αυξημένο κίνδυνο αποβολής, πάσχουν από συγγενή απουσία μήτρας, συγγενείς ανωμαλίες διάπλασης της μήτρας, αφαίρεση μήτρας, πολλαπλά ινομυώματα, πολλαπλές αποβολές σε προηγούμενες προσπάθειες. Η εμμηνόπαυση δεν είναι ένδειξη παρένθετης μήτρας.
Ήδη έχουν καταγραφεί πάνω από 120 σχετικές δικαστικές αποφάσεις στην χώρα μας, ενώ μεταξύ αυτών που έχουν αιτηθεί και λάβει άδεια συγκαταλέγονται και ζεύγη από άλλες χώρες τις Ε.Ε. που επέλεξαν να έρθουν στην Ελλάδα να τεκνοποιήσουν, αξιοποιώντας τη δική μας νομοθεσία.
Ορισμοί:
Παρένθετη μητρότητα (ή δανεισμός μήτρας) λέγεται όταν στο σώμα τρίτης γυναίκας (παρένθετης) μεταφέρεται για κυοφορία γονιμοποιημένο ωάριο, το οποίο είναι ξένο προς την ίδια και έχει προέλθει από γενετικό υλικό άτεκνου ζευγαριού, το οποίο επιθυμεί την απόκτηση τέκνου.
Ως παρένθετη μητέρα ή κυοφόρος ορίζεται η γυναίκα που κυοφορεί βρέφος το οποίο προορίζεται για άτεκνο ζευγάρι που δεν έχει αποδεδειγμένα τη δυνατότητα τεκνοποίησης.
Η γυναίκα που δίνει το γενετικό της υλικό και επιθυμεί το παιδί λέγεται γενετική μητέρα.
Προϋποθέσεις:
1-Η μητέρα που θέλει να αποκτήσει παιδί, πρέπει αποδεδειγμένα με ιατρική βεβαίωση να μην μπορεί να κυοφορήσει.
2-Η μητέρα που θέλει να αποκτήσει παιδί, να βρίσκεται σε αναπαραγωγική ηλικία και να είναι κάτοικος Ελλάδας.
3-Η παρένθετη μητέρα να έχει καλή υγεία και να μπορεί να κυοφορήσει το γονιμοποιημένο ωράριο.
4-Αν η παρένθετη μητέρα είναι έγγαμη, προτού ξεκινήσει η διαδικασία, πρέπει να προσκομιστεί στο δικαστήριο η έγγραφη συγκατάθεση του συζύγου της.
5-Η παρένθετη μητέρα πρέπει να είναι μέχρι 50 ετών και να είναι κάτοικος Ελλάδας.
6-Η παρένθετη μητέρα πρέπει να αποδεικνύεται με ιατρική βεβαίωση ότι είναι κατάλληλη για κυοφορία ενόψει της κατάστασης της υγείας.
7-Η παρένθετη μητέρα θα πρέπει να υποβάλλεται σε ενδελεχή ψυχολογική αξιολόγηση.
8-Όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (οι δύο γυναίκες – ο σύζυγος της γυναίκας, που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί, αν υπάρχει) πρέπει να υπογράψουν σχετική συμφωνία (ιδιωτικό συμφωνητικό ενώπιον συμβολαιογράφου) που θα προσκομίσουν στο δικαστήριο. Η έγγραφη και χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα συμφωνία πρέπει να δηλώνει ότι τα γονιμοποιημένα ωάρια που εμφυτεύονται στη μήτρα της παρένθετης μητέρας, δεν θα ανήκουν στην ίδια.
9-Όλα τα έξοδα από την στιγμή της σύλληψης μέχρι τη γέννα, τα αναλαμβάνει το ζευγάρι που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί.
10-Η διαδικασία γίνεται χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα για την παρένθετη μητέρα. Σε αντίθετη περίπτωση, προβλέπεται φυλάκιση τουλάχιστον 2 ετών και χρηματική ποινή τουλάχιστον 1500 ευρώ. Εντούτοις, τυχόν οικονομικές απώλειες της, που σχετίζονται με την κυοφορία, τον τοκετό ή τη λοχεία (πχ. απουσία από τη δουλειά της) επίσης, καλύπτονται από το ζευγάρι που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί.
11-Τα ωράρια που γονιμοποιούνται δεν πρέπει να ανήκουν στην παρένθετη μητέρα, ώστε στο μέλλον να μην μπορεί να διεκδικήσει τη μητρότητα.
12-Αν η γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί, δεν έχει ωάρια, αυτά θα προέλθουν από 3η γυναίκα δότρια.
13-Το σπέρμα προέρχεται από τον σύζυγο του ενδιαφερόμενου ζευγαριού, εκτός εάν αυτό δεν είναι εφικτό, οπότε θα δοθεί από τρίτο δότη.
14-Μπορεί όλο το γενετικό υλικό (ωάριο και σπέρμα) να προέρχεται από δότες.
Διαδικασία:
1-Προηγείται ενημέρωση από το επιστημονικό προσωπικό των Μονάδων Ιατρικά Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΜΙΥΑ), που λειτουργούν σε νοσοκομεία, ιδιωτικές κλινικές ή άλλους φορείς, λεπτομερώς και με τρόπο κατανοητό. Η παροχή των ανωτέρω πληροφοριών συνιστά προϋπόθεση για τις έγγραφες συναινέσεις που προβλέπονται από τα άρθρα 1455 επ.ΑΚ και το ν.3055/2005. Τα έντυπα ενημέρωσης και οι έγγραφες συναινέσεις κατατίθενται στις ΜΙΥΑ και φυλάσσονται στον ιατρικό φάκελο των εμπλεκόμενων προσώπων.
2-Η γυναίκα που επιθυμεί να αποκτήσει παιδί καταθέτει αίτηση στο Πρωτοδικείο, στην τοπική αρμοδιότητα του οποίου ανήκει η συνήθης διαμονή της ή της γυναίκας που προσφέρεται να κυοφορήσει, στη διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας, με αίτημα να μεταφερθεί σε αυτήν το γενετικό υλικό της με σκοπό την τεκνοποίηση. Μετά την έκδοση θετικής απόφασης, το ζευγάρι μπορεί να προχωρήσει στη διαδικασία της επέμβασης. Αντίγραφο της αίτησης επιδίδεται και στον Εισαγγελέα Πρωτοδικών σύμφωνα με τα άρθρα 748 παρ.2 και 799 επ. ΚΠολΔ. Η συζήτηση μπορεί να γίνει κεκλεισμένων των θυρών εάν κρίνει ο δικαστής ότι η δημοσιότητα είναι επιβλαβής για τα χρηστά ήδη ή συντρέχουν λόγοι για την προστασία της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων.
3-Το ζευγάρι καταθέτει στο δικαστήριο τις απαραίτητες ιατρικές εξετάσεις, που αποδεικνύουν την αδυναμία τεκνοποίησης και η παρένθετη μητέρα ιατρική βεβαίωση ότι είναι κατάλληλη για κυοφορία .
4-Τόσο το ζευγάρι όσο και η παρένθετη μητέρα υποχρεωτικά υποβάλλονται και σε ιατρική εξέταση για τους ιούς της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV, HIV2), ηπατίτιδας B και C και σύφιλης.
5- Στο άρθρο 4 της απόφασης 36 της Εθνικής Αρχής Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΦΕΚ 670/β/2008) αναφέρονται τα εξής:
«Στη γυναίκα που κυοφορεί για λογαριασμό άλλης καταβάλλεται αποζημίωση για αποχή από την εργασία της, αναγκαία για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό και τη λοχεία. Αν η κυοφόρος γυναίκα εργάζεται με σχέση εξαρτημένης εργασίας, αποζημίωση οφείλεται μόνο αν κατά τη διάρκεια της ως άνω αποχής από την εργασία της δεν της καταβλήθηκαν, για οποιονδήποτε λόγο, μισθός ή ημερομίσθια. Το ύψος της αποζημίωσης προκύπτει από υπεύθυνη δήλωση της κυοφόρου γυναίκας, στην οποία προσδιορίζεται ο χρόνος αποχής από την εργασία και η απώλεια εισοδήματος. Αν η κυοφόρος είναι άνεργη, το ποσό της αποζημίωσης καλύπτει την αμοιβή που με βάση την επαγγελματική κατάρτισή της θα εισέπραττε, αν εργαζόταν. Σε κάθε περίπτωση, η αποζημίωση δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσό των 10.000 ευρώ. Η αποζημίωση οφείλεται μόνο αν έχει χορηγηθεί η απαιτούμενη από το νόμο δικαστική άδεια.»
Ως εκ τούτου προβλέπεται αποζημίωση έως 10.000 ευρώ στην παρένθετη μητέρα, που αναλογεί συμβολικά σε μισθούς δέκα μηνών (9 της εγκυμοσύνης και 1 μετά τον τοκετό) προκειμένου να έχει τη δυνατότητα να σταματήσει την εργασία της, ακόμα και να μείνει κλινήρης.
6-Προσκομίζεται έγγραφη συμφωνία των μερών ενώπιον συμβολαιογράφου καθώς και έγγραφη συναίνεση του συζύγου της παρένθετης μητέρας.
Τεκμήριο μητρότητας:
Σε περίπτωση που δεν εκδοθεί απόφαση, η οποία θα δίνει την άδεια για τη μεταφορά του γενετικού υλικού, το τέκνο, που θα γεννηθεί τεκμαίρεται ότι ανήκει στην κυοφόρο.
Το τεκμήριο μητρότητας μπορεί να ανατραπεί σύμφωνα με το άρθρο 1464 εδ.β ΑΚ με αγωγή προσβολής μητρότητας που ασκείται μέσα σε προθεσμία 6 μηνών από τον τοκετό, είτε από τη μητέρα που θέλησε το παιδί, είτε από την κυοφόρο. Είναι προφανές ότι και η συγγένεια με τον πατέρα ιδρύεται ανάλογα. Αυτό ισχύει δεδομένου του δικαιώματος του άνδρα να γίνει πατέρας και να απολαμβάνει την ίδια προστασία με το δικαίωμα της γυναίκας να γίνει μητέρα.
Στην περίπτωση τέκνου που γεννήθηκε από παρένθετη κυοφόρο γυναίκα, στο ληξιαρχείο προσάγεται η σχετική δικαστική άδεια που δόθηκε στη γυναίκα που επιθυμεί το τέκνο, έτσι ώστε ο ληξίαρχος να την εγγράψει ως μητέρα.