Αριθμός 2273/2012
ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ
ΤΜΗΜΑ Α΄
Α φ ο ύ μ ε λ έ τ η σ ε τ α σ χ ε τ ι κ ά έ γ γ ρ α φ α
Σ κ έ φ θ η κ ε κ α τ ά τ ο Ν ό μ ο
1. Επειδή, για την άσκηση της κρινόμενης αίτησης καταβλήθηκε το νόμιμο παράβολο (γραμμάτια 1858027, 2465985, 2465987/2007).
2. Επειδή, με την αίτηση αυτή ζητείται η αναίρεση της 51/2007 απόφασης του Διοικητικού Εφετείου Κομοτηνής, ως συμπροσβαλλόμενη δε πρέπει να θεωρηθεί η 250/2008 απόφαση του ίδιου δικαστηρίου, με την οποία διορθώθηκε αυτεπαγγέλτως. η ρητώς προσβαλλόμενη απόφαση. Με την αναιρεσιβαλλόμενη απόφαση, όπως διορθώθηκε, κατόπιν εκδίκασης έφεσης του αναιρεσίβλητου Ελληνικού Δημοσίου και αντέφεσης των αναιρεσειόντων κατά της 158/2004 απόφασης του Διοικητικού Πρωτοδικείου Αλεξανδρούπολης, έγινε εν μέρει δεκτή η έφεση του πρώτου, απορρίφθηκε η αντέφεση των τελευταίων, μεταρρυθμίστηκε η πρωτόδικη απόφαση και μειώθηκαν τα ποσά χρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης που είχαν επιδικαστεί πρωτοδίκως υπέρ των αναιρεσειόντων, μητέρας, αδελφής, πεθερού και πεθεράς θανόντος χειριστή ελικοπτέρου του Λόχου Αεροπορίας Στρατού, αναγνωρίστηκε δε ότι το αναιρεσίβλητο Ελληνικό Δημόσιο υποχρεούται να καταβάλει εντόκως το σύνολο των επιδικασθέντων ποσών, με το εκάστοτε ισχύον επιτόκιο υπερημερίας.
3. Επειδή, στο άρθρο 105 του Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα (Εισ.Ν.Α.Κ., π.δ. 456/1984, Α΄ 164) ορίζεται ότι : «Για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων του δημοσίου κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας που τους έχει ανατεθεί, το δημόσιο ενέχεται σε αποζημίωση, εκτός αν η πράξη ή η παράλειψη έγινε κατά παράβαση διάταξης που υπάρχει για χάρη του γενικού συμφέροντος…» και στο άρθρο 932 του ίδιου Κώδικα ότι : «Σε περίπτωση αδικοπραξίας, ανεξάρτητα από την αποζημίωση για την περιουσιακή ζημία, το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει εύλογη κατά την κρίση του χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης. Σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου η χρηματική ικανοποίηση μπορεί να επιδικαστεί στην οικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης». Κατά την έννοια των ανωτέρω διατάξεων, εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις εφαρμογής της διάταξης του άρθρου 105 του ΕισΝΑΚ και στοιχειοθετείται αστική ευθύνη του Ελληνικού Δημοσίου προς αποζημίωση, τα δικαστήρια της ουσίας δύνανται, επιπλέον, σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου, να επιδικάσουν εύλογη χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης στην οικογένεια του θανόντος, κατ΄ ανάλογη εφαρμογή της διάταξης του άρθρου 932 του ΑΚ (ΣτΕ 1677/2008, 2100/2006, 1221/2002 κ.α.). Ειδικότερα, σύμφωνα με την τελευταία αυτή διάταξη του άρθρου 932 του ΑΚ, παρέχεται στο δικαστήριο η ευχέρεια, αφού εκτιμήσει τα πραγματικά περιστατικά που θέτουν υπ’ όψιν του οι διάδικοι (βαθμό πταίσματος του υποχρέου, είδος προσβολής, περιουσιακή και κοινωνική κατάσταση των μερών κ.λπ.) και με βάση τους κανόνες της κοινής πείρας και λογικής, να καθορίσει το εύλογο κατά την κρίση του ποσό χρηματικής ικανοποίησης. Εφόσον δε το ποσό της χρηματικής ικανοποίησης προσδιορίζεται κατόπιν εκτίμησης πραγματικών περιστατικών από το δικαστήριο της ουσίας, και χωρίς υπαγωγή του πορίσματος σε νομική έννοια, ώστε να μπορεί να νοηθεί εσφαλμένη εφαρμογή του νόμου, η περί τούτου κρίση του δικαστηρίου της ουσίας δεν υπόκειται στον αναιρετικό έλεγχο του Συμβουλίου της Επικρατείας. (βλ. ΣτΕ 4133/2011 7μ, 3784/2009, 1042/2007. πρβλ. ΑΠ, 11/2005 Ολομ., 122, 634/2007, 14/2011). Ελέγχεται, όμως, κατ’ αναίρεση η κρίση του δικαστηρίου της ουσίας αν, κατά τον προσδιορισμό του ποσού της χρηματικής ικανοποίησης, λήφθηκαν υπ’ όψιν πραγματικά περιστατικά που δεν ήταν επιτρεπτό να συνεκτιμηθούν για το σχηματισμό της κρίσης αυτής ή αν το δικαστήριο της ουσίας παρέλειψε να συνεκτιμήσει πραγματικά περιστατικά που είχαν τεθεί υπ’ όψιν του, τα οποία επιδρούν στον προσδιορισμό του ποσού της χρηματικής ικανοποίησης, (βλ. ΣτΕ 4133/2011 7μ, ΣτΕ 3784/2009, 2100/2006 7μ, 2796/2006 7μ, πρβλ. ΑΠ 13/2002 Ολομ.). Εξάλλου, στο πλαίσιο αναιρετικού ελέγχου δικαστικής κρίσης περί καθορισμού χρηματικής ικανοποίησης κατά το άρθρο 932 του Α.Κ. δεν τίθεται ζήτημα άμεσης εφαρμογής του κανόνα που τίθεται με το άρθρο 25 παρ. 1 εδ. τέταρτο του Συντάγματος, όπως αυτό ισχύει μετά τη συνταγματική αναθεώρηση του έτους 2001, κατά τον οποίο οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορεί να επιβληθούν στα ατομικά δικαιώματα «πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού, και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας» Και τούτο διότι ο ενλόγω κανόνας της τήρησης της αρχής της αναλογικότητας απευθύνεται καταρχήν στο νομοθέτη, επίκληση δε της αρχής αυτής ενώπιον δικαστηρίου μπορεί να γίνει αν ο κοινός νομοθέτης είτε έχει θεσπίσει με νόμο υπέρμετρους περιορισμούς ατομικών δικαιωμάτων κατά παράβαση της αρχής αυτής, οπότε ο δικαστής μπορεί, ελέγχοντας τη συνταγματικότητα του νόμου, να μην εφαρμόσει αυτόν (άρθρο 93 παρ. 4 του Συντάγματος), είτε έχει παραλείψει να ασκήσει τις συνταγματικές του υποχρεώσεις, καταλείποντας κενό, οπότε η αρχή της αναλογικότητας καλείται επικουρικώς σε εφαρμογή. Με τη διάταξη, όμως, του άρθρου 932 του ΑΚ, με την οποία ορίζεται ότι το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει εύλογη κατά την κρίση του χρηματική ικανοποίηση, δηλαδή χρηματική ικανοποίηση ανάλογη με τις περιστάσεις της συγκεκριμένης περίπτωσης, ο κοινός νομοθέτης λαμβάνει υπ’ όψιν του την αρχή της αναλογικότητας και την εξειδικεύει σε ό,τι αφορά το ζήτημα του προσδιορισμού του ύψους της χρηματικής ικανοποίησης. Επομένως, σύμφωνα με τα ανωτέρω, η κρίση του δικαστηρίου της ουσίας ως προς το ύψος του ποσού χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης ή ψυχικής οδύνης, δεν ελέγχεται για παραβίαση του άρθρου του άρθρου 25 παρ. 1 εδάφιο τέταρτο του Συντάγματος, υπόκειται όμως σε αναιρετικό έλεγχο για παραβίαση της διάταξης του άρθρου 932 του Α.Κ. μόνον αν διαπιστωθεί ότι το δικαστήριο αυτό υπερέβη τα άκρα όρια της διαγραφόμενης από τη διάταξη του άρθρου 932 του Α.Κ. εξουσίας του (ΣτΕ 4133/2011 7μ, πρβλ. ΑΠ 6/2009 Ολομ).
4. Επειδή, κατά τα γενόμενα δεκτά με την αναιρεσιβαλλόμενη απόφαση, όπως αυτή διορθώθηκε αυτεπαγγέλτως, στις 28.11.1995, το με αρ. ΕΣ 718 ελικόπτερο τύπου ΟΗ-13 S του 24ου Λόχου Αεροπορίας Στρατού (ΛΑΣ), με κυβερνήτη και μόνο επιβαίνοντα το λοχαγό (ΤΘ) .........................., κατέπεσε στην περιοχή του αεροδρομίου «Δημόκριτος» στην Αλεξανδρούπολη. Ειδικότερα, ενώ το ελικόπτερο είχε απομακρυνθεί περί τα 1.200 μέτρα από το σημείο απογείωσης, ανυψώθηκε όλως αιφνιδίως σχεδόν κατακόρυφα και αφού έφθασε σε ύψος 300 ποδών, πήρε δεξιά κλίση και κατέπεσε σε αγρό, όπου ανεφλέγη. Ο χειριστής μεταφέρθηκε με εκτεταμένα εγκαύματα στο Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης όπου διαπιστώθηκε ο θάνατός του, οφειλόμενος σε βαρύτατη θωρακική κάκωση σε συνδυασμό με βαρεία κρανιοεγκεφαλική κάκωση, κακώσεις που προκλήθηκαν από την πτώση του ελικοπτέρου. Από την ένορκη διοικητική εξέταση που διενεργήθηκε για τη διερεύνηση των αιτίων του ατυχήματος από τον συνταγματάρχη (ΠΖ) ...................., διαπιστώθηκε αδυναμία προς διακρίβωση της ακριβούς αιτίας της πτώσης του ελικοπτέρου, καθόσον είχαν διενεργηθεί όλοι οι απαιτούμενοι έλεγχοι αυτού και είχαν τηρηθεί όλοι οι σχετικοί κανονισμοί εκ μέρους του χειριστή. Εξάλλου, το Δικαστικό Συμβούλιο του Στρατοδικείου Ξάνθης, αφού έλαβε υπόψη του το πόρισμα ειδικής πενταμελούς επιτροπής, σύμφωνα με το οποίο ως πλέον πιθανή αιτία θεωρήθηκε η «απροσδιόριστη και μη δυνάμενη να προβλεφθεί κατά την επιθεώρηση βλάβη του ελικοπτέρου», αποφάνθηκε ότι δεν υφίστανται ποινικές ευθύνες για το ατύχημα αυτό. Οι συγγενείς του θύματος και ειδικότερα 1) η ..............χήρα ..........................., το γένος ................, σύζυγος 2) ο .................... του .............και της ..............., υιός 3) ο ................... του .....................και της .................., υιός 4) η ............. χήρα ......................................., μητέρα 5) η ................. σύζυγος ...................., το γένος ......................, αδελφή 6) ο ...................... του ..............., πεθερός και 7) η ................σύζυγος .........., πεθερά άσκησαν την από 27.12.2000 αγωγή κατά τις διατάξεις του άρθρου 105 του ΕισΝΑΚ με την οποία προέβαλαν ότι αποκλειστικώς υπεύθυνα για το θάνατο του ............... είναι τα όργανα του Δημοσίου, τα οποία, κατά τους ισχυρισμούς τους παρέλειψαν να εντοπίσουν τη βλάβη που προκάλεσε την πτώση του ελικοπτέρου και ζήτησαν να αναγνωριστεί ότι το Ελληνικό Δημόσιο όφειλε να τους καταβάλει ως αποζημίωση και ως χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης τα αναγραφόμενα στην αγωγή τους ποσά. Ειδικότερα, ως χρηματική ικανοποίηση, οι ανωτέρω αξίωσαν τα ποσά των 150.000.000 δραχμών για τη σύζυγο και για κάθε τέκνο του θανόντος (1η, 2ος και 3ος), 60.000.000 δραχμών για τη μητέρα και το ισόποσο για την αδελφή (4η και 5η), και 30.000.000 δραχμών για τον πεθερό και το ίδιο ποσό για την πεθερά (6ο και 7η). Με την 158/2004 απόφαση του Διοικητικού Πρωτοδικείου Αλεξανδρούπολης, γενομένου δεκτού ότι το ατύχημα οφειλόταν σε λειτουργική ατέλεια συσκευής προορισμένης για την εξωτερική ασφάλεια του ελικοπτέρου, κρίθηκε ότι στοιχειοθετείται ευθύνη του Ελληνικού Δημοσίου προς αποζημίωση και χρηματική ικανοποίηση όλων των προαναφερομένων προσώπων και στη συνέχεια αναγνωρίστηκε ότι το αναιρεσίβλητο Δημόσιο όφειλε να καταβάλει, μεταξύ άλλων, ως χρηματική ικανοποίηση 176.082,17 ευρώ (60.000.000 δρχ.) στη σύζυγο και το ίδιο ποσό σε κάθε τέκνο, 117.388,11 ευρώ (40.000.000 δρχ.) στη μητέρα, 58.694,06 ευρώ (20.000.000 δρχ.) στην αδελφή, 11.738,81 ευρώ (4.000.000 δρχ.) στον πεθερό και το ίδιο ποσό στην πεθερά του θανόντος. Κατά της απόφασης αυτής, το αναιρεσίβλητο Ελληνικό Δημόσιο άσκησε έφεση με την οποία αμφισβήτησε της πρωτόδικη κρίση ως προς τη στοιχειοθέτηση της ευθύνης του προς αποζημίωση και καταβολή χρηματικής ικανοποίησης, περαιτέρω δε το ύψος των πρωτοδίκως επιδικασθέντων ποσών.
Εξάλλου, οι ανωτέρω συγγενείς του θανόντος, με αντέφεσή τους προέβαλαν ότι κατά παράβαση των διατάξεων του άρθρου 5 παρ. 2 του Συντάγματος και του άρθρου 2 παρ. 1 της ΕΣΔΑ σύμφωνα με τις οποίες η ανθρώπινη ζωή αποτελεί ύψιστο και ανεκτίμητο αγαθό, επιδικάστηκαν σ΄ αυτούς τα προαναφερόμενα ποσά κατόπιν μερικής αποδοχής της αγωγής τους, ισχυριζόμενοι ότι αυτοί εδικαιούντο το σύνολο των αιτηθέντων με την αγωγή τους ποσών. Με την αναιρεσιβαλλόμενη απόφαση η έφεση του Ελληνικού Δημοσίου απορρίφθηκε κατά το μέρος που αφορούσε τη μη στοιχειοθέτηση της ευθύνης του αναιρεσιβλήτου Δημοσίου ενώ έγινε εν μέρει δεκτή κατά το μέρος που αφορούσε το μη εύλογο των επιδικασθέντων πρωτοδίκως ποσών χρηματικής ικανοποίησης, ως προς τη .......................... (μητέρα), ....................συζ. ..............(αδελφή), ........................ (πεθερό) και .................. συζ. ............................................. (πεθερά), περαιτέρω δε απορρίφθηκε η αντέφεση των αναιρεσειόντων. Ειδικότερα, το δικάσαν διοικητικό εφετείο εδέχθη ότι όλοι οι ανωτέρω συγγενείς του θανόντος δικαιούνται χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης εφόσον συνδέονταν με τον αποβιώσαντα με δεσμούς στενής συγγένειας και αγάπης, και έλαβε υπόψη του : α) τις τραγικές συνθήκες του ατυχήματος και το γεγονός ότι αυτό είχε ως συνέπεια όχι μόνο το φρικτό θάνατο του ................................................. αλλά και την παραμόρφωση του πτώματός του λόγω εκτεταμένων εγκαυμάτων, γεγονός το οποίο επέτεινε κατά πολύ το φυσικό πόνο για την απώλειά του β) την ηλικία αυτού (38 ετών) και την προσωπικότητά του γ) το γεγονός ότι τα δύο τέκνα του, .................. και ..................., ηλικίας 12 και 9 ετών, αντιστοίχως, κατά το χρόνο του ατυχήματος, είχαν αναπτυγμένη προσωπικότητα και ιδιαίτερο ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο και βίωσαν εντονότατα την απώλεια του πατέρα τους και την έλλειψη πατρικής στοργής και φροντίδας, με συνέπεια να κλονιστεί η ψυχική τους ισορροπία δ) την ηλικία και την οικογενειακή κατάσταση της συζύγου (38 ετών), της μητέρας (62 ετών), της αδελφής (32 ετών) και του πεθερού και της πεθεράς (65 ετών) ε) το γεγονός ότι ο θανών δεν συνοικούσε με τη χήρα μητέρα του, ούτε με την αδελφή του, η οποία είχε δική της οικογένεια, ούτε τέλος με τους γονείς της συζύγου του και στ) την έλλειψη συντρέχοντος πταίσματος του θανόντος. Εν όψει αυτού το δικάσαν δικαστήριο εκτίμησε ότι το εύλογο ποσό χρηματικής ικανοποίησης για την ψυχική οδύνη που προκλήθηκε στη σύζυγο και τα δύο τέκνα ανερχόταν στο πρωτοδίκως επιδικασθέν ποσό των 176.082,17 ευρώ, ενώ για τους λοιπούς συγγενείς προέβη σε μείωση των ποσών που επιδίκασε το πρωτοβάθμιο δικαστήριο και προσδιόρισε τη χρηματική ικανοποίησή τους στο ύψος των 30.000 ευρώ, για την ......................., μητέρα του θανόντος, ...............ευρώ, για την ................ συζ. .............., αδελφή αυτού, 3.000 ευρώ για τον ........................ και το ίδιο ποσό για την .....................συζ. ................., πεθερό και πεθερά αυτού, δέχθηκε δε περαιτέρω ότι το αναιρεσίβλητο Ελληνικό Δημόσιο όφειλε να καταβάλει τα ανωτέρω ποσά εντόκως, με βάση το εκάστοτε ισχύον επιτόκιο υπερημερίας.
5. Επειδή, με την κρινόμενη αίτηση προβάλλεται ότι η προσβαλλόμενη εφετειακή απόφαση δεν περιέχει καμία αιτιολογία ως προς τον καθορισμό του ύψους των ποσών χρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης στον οποίο προέβη μειώνοντας τα πρωτοδίκως επιδικασθέντα υπέρ των αναιρεσειόντων ποσά. Ο λόγος όμως αυτός αναίρεσης είναι απορριπτέος ως αβάσιμος διότι, όπως προκύπτει από την αναιρεσιβαλλόμενη απόφαση, το δικάσαν δικαστήριο αιτιολόγησε της σχετική του κρίση, καθορίζοντας τα ποσά χρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης των αναιρεσειόντων, κατόπιν εκτίμησης των συνθηκών του θανατηφόρου ατυχήματος, την έλλειψη συντρέχοντος πταίσματος στο πρόσωπο του θανόντος, καθώς και της προσωπικής και οικογενειακής κατάστασης των μερών, οι δε αναιρεσείοντες δεν προβάλλουν ειδικότερες αιτιάσεις κατά των ως άνω αιτιολογιών της αναιρεσιβαλλόμενης απόφασης.
6. Επειδή, περαιτέρω, οι αναιρεσείοντες αμφισβητούν την ορθότητα της εφετειακής κρίσης ως προς τον καθορισμό του ύψους των ποσών χρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης κατόπιν μείωσης των πρωτοδίκως επιδικασθέντων σε αυτούς ποσών. Ειδικότερα προβάλλεται ότι τα ποσά που επιδικάστηκαν στους αναιρεσείοντες με την αναιρεσιβαλλόμενη απόφαση είναι καταδήλως και υπερμέτρως χαμηλότερα σε σχέση με τα κανόνα επιδικαζόμενα ποσά σε ανάλογες περιπτώσεις θανατηφόρων ατυχημάτων στρατιωτικών κατά την εκτέλεση διατεταγμένης υπηρεσίας χωρίς αυτό να δικαιολογείται από τις ειδικότερες περιστάσεις του συμβάντος ή της προσωπικής και περιουσιακής κατάστασης των αναιρεσειόντων, η σημαντική δε αυτή απόκλιση, η οποία ευτελίζει την ανθρώπινη ζωή που αναγορεύεται ως ύψιστο αγαθό στο άρθρο 2 του Συντάγματος, συνιστά παραβίαση της κατοχυρωμένης στο άρθρο 25 του Συντάγματος αρχής της αναλογικότητας και καθιστά για το λόγο αυτό την αναιρεσιβαλλόμενη απόφαση αναιρετέα. Ο λόγος όμως αυτός αναίρεσης, με τον οποίο, όπως διατυπώνεται, οι αναιρεσείοντες, χωρίς να προσάπτουν συγκεκριμένη πλημμέλεια στην κρίση που διέλαβε το δικάσαν δικαστήριο κατά την εκτίμηση των ιδιαιτέρων περιστάσεων της υπό κρίση υπόθεσης κατ΄εφαρμογή της διάταξης του άρθρου 932 του ΑΚ επικαλούνται αορίστως ότι τα επιδικασθέντα σε αυτούς ποσά χρηματικής ικανοποίησης είναι υπερμέτρως χαμηλότερα από τα ποσά που συνήθως επιδικάζονται σε άλλες περιπτώσεις ατυχημάτων στρατιωτικών και ότι η σημαντική αυτή απόκλιση συνιστά, κατά τους αναιρεσείοντες ευθεία παραβίαση της συνταγματικής αρχής της αναλογικότητας, η οποία, σύμφωνα με τα γενόμενα δεκτά στην τρίτη σκέψη, δεν τυγχάνει άμεσης εφαρμογής εν προκειμένω, είναι εν όψει και των ήδη εκτεθέντων απορριπτέος ως αβάσιμος.
7. Επειδή, κατόπιν τούτων και εφόσον δεν προβάλλεται άλλος λόγος αναίρεσης, η κρινόμενη αίτηση πρέπει να απορριφθεί.
Δ ι ά τ α ύ τ α
Απορρίπτει την κρινόμενη αίτηση.
Διατάσσει την κατάπτωση του παραβόλου.
Επιβάλλει σε βάρος των αναιρεσειόντων τη δικαστική δαπάνη του αναιρεσίβλητου Ελληνικού Δημοσίου, η οποία ανέρχεται στο ύψος των τετρακοσίων εξήντα (460) ευρώ.
Η διάσκεψη έγινε στην Αθήνα, στις 14 Μαρτίου 2012 και η απόφαση δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδρίαση της 26 Ιουνίου του ίδιου έτους.
Ο Πρόεδρος του Α` Τμήματος Η Γραμματέας του Α` Τμήματος