ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ:
Η προσωπικότητα προστατεύεται με τα άρθρα 57 – 60 του Αστικού Κώδικα. Σύμφωνα με τα εν λόγω άρθρα, όποιος προσβάλλεται παράνομα στην προσωπικότητά του έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον, να ζητήσει αποζημίωση για τη ζημία που υπέστη αλλά και χρηματική ικανοποίηση για την προκληθείσα σε αυτόν ηθική βλάβη.
Η έννοια της προσωπικότητας
Ο Αστικός Κώδικας δεν περιέχει ορισμό της προσωπικότητας, με αποτέλεσμα το έργο αυτό να ανατίθεται στους εφαρμοστές του δικαίου. Σύμφωνα με τη νομική θεωρία και νομολογία, προσωπικότητα είναι το πλέγμα των αγαθών που συνθέτουν την υπόσταση του προσώπου, με το οποίο είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα, υπόσταση που έχει διάφορες εκφάνσεις. Μερικές από τις εκφάνσεις της προσωπικότητας είναι οι εξής:
Α. Η φυσική υπόσταση περιλαμβάνει τη ζωή, τη σωματική ακεραιότητα και την υγεία. Πράγματι, το ανθρώπινο σώμα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της προσωπικότητας. Ειδικά, αναφέρεται ότι α. ο κυοφορούμενος προστατεύεται ως αυτοτελής προσωπικότητα εφόσον γεννηθεί ζωντανός, ενώ αν γεννηθεί νεκρός θεωρείται τμήμα της προσωπικότητας της μητέρας του και εντάσσεται στη δική της φυσική υπόσταση και β. αποσπασθέντα μέλη ή στοιχεία του ανθρώπινου σώματος, όπως λόγου χάρη το αίμα, οι κάθε είδους ανθρώπινοι ιστοί, το σπέρμα ή το ωάριο που φυλάσσονται για εξωσωματική γονιμοποίηση, αποτελούν στοιχεία της προσωπικότητας, εφόσον εξακολουθούν να βρίσκονται σε διαρκή οργανικό ή λειτουργικό δεσμό με το σώμα, με την έννοια ότι αν και έχουν αποσπαστεί από αυτό προορίζονται να το εξυπηρετούν ή να ενταχθούν πάλι σε αυτό κατά τέτοιο τρόπο ώστε να πραγματώσουν τον φυσικό προορισμό τους.
Β. Η ψυχική υπόσταση περιλαμβάνει τον ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο του προσώπου, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται η ψυχική υγεία, η ομαλή συναισθηματική σχέση με άλλα πρόσωπα, η ακώλυτη επικοινωνία μεταξύ συγγενών (πχ τέκνου με γονέα).
Γ, Η ηθική υπόσταση περιλαμβάνει την τιμή, την υπόληψη και την αξιοπρέπεια, οι οποίες κρίνονται αντικειμενικά, δηλαδή με βάση την αντίληψη που έχουν οι άλλοι για κάποιον, και όχι υποκειμενικά, με βάση την αντίληψη που έχει το ίδιο το πρόσωπο για τον εαυτό του, όπως επίσης και την αξιοπιστία, που απολαμβάνει το πρόσωπο στις συναλλαγές του με τρίτους, αλλά και την κοινωνική και επαγγελματική καταξίωση, που απολαμβάνει λόγω της συμμετοχής του σε ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες ή κατά την άσκηση του επαγγέλματός του.
Δ. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας συνίσταται στο δικαίωμα να διαθέτει κανείς κατά βούληση τον εαυτό του, να απολαμβάνει προσωπική ασφάλεια και ελευθερία κίνησης, εγκατάστασης και επικοινωνίας και να αναπτύσσει ελεύθερα και ακώλυτα κοινωνική, οικονομική, επιστημονική και κάθε είδους άλλη δραστηριότητα.
Ε. Τα μέσα προσδιορισμού του ατόμου είναι το όνομα, η εικόνα, η φωνή και κάθε άλλο στοιχείο που εξατομικεύει το πρόσωπο.
Στ. Τα προϊόντα διανοίας αποτελούν τα δημιουργήματα του ανθρώπινου πνεύματος, όπως τα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα ή οι εφευρέσεις, δηλαδή η πνευματική και βιομηχανική ιδιοκτησία, η οποία δημιουργεί για τους δικαιούχους τους ηθικά και περιουσιακά δικαιώματα.
Ζ. Η σφαίρα του απορρήτου συνίστανται σε γεγονότα της ζωής του προσώπου που δεν είναι γνωστά και δεν επιθυμεί να τα καταστήσει τέτοια. Είναι με άλλα λόγια η ιδιωτική ζωή του προσώπου, δηλαδή ο ιδιωτικός χώρος, εντός του οποίου ασκεί τις προσωπικές και οικογενειακές του δραστηριότητες με τρόπο απερίσπαστο από εξωτερικές επεμβάσεις τρίτων. Η ιδιωτική ζωή εκτείνεται και στον ευρύτερο χώρο της κοινωνικής, οικονομικής και επαγγελματικής ζωής, την οποία δεν επιθυμεί να καταστήσει γνωστή.
Η. Δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, είναι οι πληροφορίες που αφορούν διάφορες πλευρές της υπόστασης του προσώπου, όπως η φυσική και βιολογική, ψυχική, οικονομική, πολιτιστική, πολιτική του υπόσταση.
Θ. Περιβάλλον και προσωπικότητα: τα κοινά σε όλους (πχ. το υδάτινο περιβάλλον – θάλασσα, ποταμοί, λίμνες – ο ατμοσφαιρικός αέρας, το έδαφος) και τα κοινής χρήσεως πράγματα (πχ οι οδοί, οι πλατείες, οι αρχαιολογικοί χώροι, τα μνημεία) αποτελούν όχι απλώς το περιβάλλον αλλά και τον απαραίτητο για την επιβίωση και την υγιή διαβίωση του προσώπου ζωτικό χώρο, ώστε οποιαδήποτε προσβολή τους να συνιστά ταυτόχρονα και προσβολή της προσωπικότητας. Αυτό δε διότι αποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και δρα το πρόσωπο και είναι απαραίτητα για την εξασφάλιση της ποιότητας της ζωής του. Έτσι, απαγορεύεται η ρύπανση του περιβάλλοντος, ενώ επιβάλλεται η προστασία και η ακώλυτη χρήση του.
Ι. Επαγγελματική απασχόληση: η επαγγελματική απασχόληση και ανέλιξη είναι στοιχεία της προσωπικότητας που έχουν ιδιαίτερη σημασία. Τα ελληνικά δικαστήρια έχουν κρίνει ότι αποτελεί προσβολή της προσωπικότητας του εργαζομένου ο υποβιβασμός χωρίς σπουδαίο λόγο, η άρνηση αποδοχής των υπηρεσιών του, η αδικαιολόγητη στέρηση προαγωγής και η μη ανάθεση εργασίας ανάλογης με τις ικανότητες και τα προσόντα του, όπως επίσης και κάθε βλαπτική μεταβολή της σύμβασης εργασίας.
Η προσβολή της προσωπικότητας πρέπει να είναι παράνομη, δηλαδή να προέρχεται από συμπεριφορά κάποιου προσώπου που είναι αντίθετη στους κανόνες δικαίου. Δεν είναι παράνομη, όμως, όταν προβλέπεται σε νομοθετική διάταξη, όταν υπάρχει συναίνεση του δικαιούχου και όταν δεν υπερβαίνει το κοινωνικώς αποδεκτό μέτρο.
Ειδικά αναφέρεται ότι τα ελληνικά δικαστήρια δέχονται πως όταν ένα πρόσωπο δραστηριοποιείται στο κοινωνικό σύνολο και έχει δράση που γίνεται φανερή, συνεπώς εκτίθεται ευρέως δημόσια, θα πρέπει να αναμείνει την όποια κριτική, θετική ή αρνητική, γενόμενη κυρίως από δημοσιογράφους, πόσω μάλλον όταν η δράση αυτή επηρεάζει τη ζωή του κοινωνικού συνόλου, εκτός αν πρόκειται για τις αξιόποινες πράξεις της εξύβρισης, της δυσφήμησης, απλής ή συκοφαντικής.
Σε αρκετές δικαστικές αποφάσεις, μάλιστα πρόσφατα εκδοθείσες, περιέχεται αυτή η σκέψη. Ειδικότερα, τα ελληνικά δικαστήρια, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια, όπως και το ανώτατο ακυρωτικό, δέχονται ότι τα κάθε είδους σχόλια των δημοσιογράφων περιέχουν κάποια στοιχεία ή και ένα μόνο στοιχείο από την είδηση, η οποία εξετάζεται από τον συντάκτη άλλοτε με χιουμοριστική, άλλοτε με κριτική διάθεση και δηκτικότητα και άλλοτε με τη διατύπωση ερωτημάτων. Επομένως, το σχόλιο έχει ένα συγκεκριμένο ύφος, καυστικό, κριτικό, δηκτικό κλπ αφού σκοπός του δεν είναι απόλυτα η ενημέρωση του κοινού πρωτογενώς, αλλά η επισήμανση και ανάδειξη κάποιας πλευράς ενός συγκεκριμένου γεγονότος. Ο συντάκτης ενός εντύπου, δημοσιογράφος ή μη, έχει δικαίωμα να εκφράσει τις απόψεις του σε αυτό, με την προϋπόθεση ότι δεν προσβάλλει παράνομα την προσωπικότητα του προσώπου στο οποίο αναφέρεται πραγματώνοντας την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος της εξύβρισης ή της συκοφαντικής δυσφήμισης. Με τον τρόπο αυτό δεν προσβάλλεται κάποιος όταν ο συντάκτης εντύπου έχει δικαιολογημένο ενδιαφέρον στο σχολιασμό του, για τον οποίο μάλιστα το κοινό επιθυμεί να πληροφορηθεί (1496/2009 ΑΠ, 5180/2009 ΕΦ ΑΘ, 1289/2009 ΕΦ ΘΕΣΣΑΛ, 6027/1009 ΕΦ ΑΘ, 27/2009 ΠΠρ ΠΕΙΡ, 8/2009 ΜΠρ ΚΟΡΙΝΘ, 391/2009 ΜΠρ ΘΗΒ, 159/2008 ΑΠ).
Η προστασία της προσωπικότητας
Αν κάποιος προσβληθεί στην προσωπικότητά του έχει τις ακόλουθες αξιώσεις:
1. Αξίωση για άρση της προσβολής της προσωπικότητας (πχ αν έχει δημοσιευτεί ένα άρθρο ο προσβληθείς έχει αξίωση να απαγορευτεί η κυκλοφορία του).
2. Αξίωση για παράλειψη της προσβολής στο μέλλον
3. Αξίωση προς αποζημίωση εφόσον υπάρχει ζημία που συνδέεται αιτιωδώς με την προσβολή (πχ οι συκοφαντικές διαδόσεις σε βάρος ορισμένου προσώπου οδηγεί στην ακύρωση συμβολαίων, με αποτέλεσμα την περιουσιακή του ζημία).
4. Αξίωση για χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης, που είναι η μη αποτιμητή σε χρήμα ζημία που υφίσταται το πρόσωπο από τη διατάραξη των μη περιουσιακών σωματικών, ψυχικών ή κοινωνικών αγαθών του.
Στο πλαίσιο αυτό μπορεί να ασκηθεί:
1. Αγωγή, με την οποία ο προσβληθείς ζητά την αναγνώριση της προσβολής και αξιώνει την άρση της, τη μη επανάληψή της στο μέλλον, την αποζημίωση για τη ζημία που υπέστη, καθώς και χρηματική ικανοποίηση για την ηθική του βλάβη.
2. Αίτηση ασφαλιστικών μέτρων, εφόσον συντρέχει επείγουσα περίπτωση να ρυθμιστούν τα ως άνω αναφερόμενα θέματα.